Podwyższony cholesterol zwiększa ryzyko występowania chorób serca i przyczynia się do zaburzonego funkcjonowania układu krążenia. Aby zniwelować ewentualne zdrowotne powikłania, warto dowiedzieć się czym jest cholesterol i jakie jego rodzaje wpływają na konkretne elementy układu sercowo-naczyniowego. Wiedza ta pozwoli odróżnić dobry i zły cholesterol oraz zadbać o ich prawidłowy poziom we krwi.
Spis treści:
- Cholesterol – co to jest i dlaczego ma tak duże znaczenie?
- Rodzaje frakcji cholesterolu – HDL, LDL, VLDL i trójglicerydy
- Na jakim poziomie powinien być cholesterol? Normy dla dorosłych i dzieci
- Jakie są objawy podwyższonego poziomu cholesterolu?
- Co wpływa na wysoki cholesterol? Przyczyny i czynniki ryzyka
- Jak obniżyć cholesterol? Co pomoże zbić podwyższony poziom cholesterolu?
- Powikłania nieleczenia zbyt wysokiego poziomu cholesterolu
Co to jest cholesterol?
Cholesterol to rodzaj lipidów, który przybiera formę woskowatej, podobnej do tłuszczu substancji, naturalnie wytwarzanej przez wątrobę. Nasze ciało potrzebuje go do budowy komórek, a także produkcji witamin oraz hormonów. Cholesterol i trójglicerydy, stanowiące inny rodzaj lipidów, przenoszone są do krwiobiegu przez lipoproteiny, produkowane w tym celu przez wątrobę. W naszym organizmie mamy trzy rodzaje lipoprotein. 1, 2
Podwyższony cholesterol występuje wtedy gdy we krwi znajduje się zbyt duża ilość złego cholesterolu LDL. W początkowych etapach nie jest to możliwe do wykrycia samodzielnie, ponieważ zazwyczaj ten proces przebiega zupełnie bezobjawowo. Dlatego bardzo ważne jest, aby regularnie wykonywać badania, takie jak lipidogram. Pozwoli to wykryć za wysoki cholesterol, który nieleczony może prowadzić do wielu problemów zdrowotnych, w tym zawału serca lub udaru mózgu. 3
HDL, LDL i VLDL – dobry i zły cholesterol
Lipoproteiny zajmujące się rozprowadzaniem po organizmie cholesterolu oraz trójglicerydów, cechują się różną gęstością, określaną w zależności od stopnia jej natężenia jako: HDL, LDL lub VLDL. Rodzaj gęstości lipoprotein ma bezpośredni wpływ na ich pozytywne lub negatywne działanie dla krwiobiegu. Jako że każdy w swoim ciele ma zarówno lipoproteiny o niższej, jak i wysokiej gęstości, wszyscy we krwi mamy jednocześnie kilka ich frakcji – tzw. dobry i zły cholesterol. Jego oba rodzaje składają się na cholesterol całkowity, którego wysoki poziom podwyższa ryzyko występowania chorób serca jak choro i układu krążenia. 4
Dobry cholesterol – HDL
Dobry cholesterol HDL cechuje się wysokim stopniem gęstości. Jego korzystne dla układu krążenia działanie wynika z faktu, że wspiera on transport złego cholesterolu do wątroby, w celu wyrzucenia go z organizmu. Proces ten zapobiega odkładaniu się blaszek miażdżycowych w tętnicy, co znacznie zmniejsza ryzyko zachorowania na miażdżycę i inne choroby układu krążenia. Dobry cholesterol powinien mieć wartość około 60 mg/dl. Taki poziom będzie skutkował efektywnym obniżaniem ryzyka wystąpienia zakrzepów krwi, chorób serca oraz udaru. 5
Zły cholesterol – LDL
Lipoproteiny o niskiej gęstości to tak zwany zły cholesterol LDL, którego celem jest gromadzenie się blaszek miażdżycowych na ścianach tętnicy. Proces ten przyczynia się do zwężania tętnic, blokowania naturalnego przepływu krwi oraz powstawania jej licznych zakrzepów. Wytworzone przez działanie złego cholesterolu zakrzepy krwi mogą silnie zablokować znajdującą się w sercu tętnicę i doprowadzić do zawału. Bardzo ważne jest więc regularne kontrolowanie poziomu tych lipoprotein. Ich optymalna wartość, niezagrażająca zdrowiu powinna wynosić mniej, niż 100 mg/dl. 6
Lipoproteiny o bardzo małej gęstości – VLDL
Cholesterol VLDLcechuje się bardzo małą gęstością. Wprowadzane są one do krwiobiegu, aby uzupełnić tkanki w trójglicerydy, stanowiące pewien rodzaj tłuszczu. Gdy poziom cholesterolu VLDLjest zbyt wysoki, skutkuje to nadmiernym rozwojem płytek nazębnych na ścianach tętnic. Przyczynia się to do ograniczenia prawidłowego przepływu krwi. Wyniki, mające na celu ustalić poziom cholesterolu oraz trójglicerydów nie uwzględniają lipoprotein VLDL. Ich ilość we krwi zazwyczaj szacowana jest jako procent wartości trójglicerydów. 7
Trójglicerydy
Trójglicerydy nie stanowią kolejnego rodzaju cholesterolu, natomiast określane są jako inny rodzaj lipidów. Organizm wykorzystuje je jako źródło energii. Jeżeli spożywamy w ciągu dnia większą ilość kalorii, niż organizm jest w stanie jej zużyć to trójglicerydy są odkładane i przechowywane w ciele w komórkach tłuszczowych. Ich nadmiar może zwiększać ryzyko pojawienia się objawów podobnych, jak w przypadku podwyższonego cholesterolu. Poziom trójglicerydów jest sprawdzany łącznie z poziomem cholesterolu we krwi i nie powinien przekraczać wartości 150 mg/dl. 8
Diagnozowanie. Na jakim poziomie powinien być cholesterol? Norma u dorosłych i dzieci
Poziom cholesterolu może być sprawdzony poprzez lipidogram, wykonywany za pomocą analizy pobranej krwi w laboratorium medycznym, lub z użyciem pasków do pomiaru cholesterolu całkowitego. Drugi sposób jest możliwy do samodzielnego wykonania w domu i korzystają z niego zazwyczaj osoby, które zażywają leki na cholesterol i muszą regularnie kontrolować jego poziom. 9
CHOLESTEROL CAŁKOWITY | CHOLESTEROL HDL | CHOLESTEROL LDL | TRÓJGLICERYDY | |
---|---|---|---|---|
Zbyt niski poziom | Poniżej 160 mg/dl (<8,8 mmol/L) | Poniżej 45 mg/dl (<2,5 mmol/L) | Poniżej 50 mg/dl (<2,7 mmol/L) | Poniżej 50 mg/dl (<2,7 mmol/L) |
Dolna wartość graniczna | 160-179 mg/d (8,8-9,9 mmol/L) | 45-59 mg/dl (2,5-3,2 mmol/L) | 50-99 mg/dl (2,7-5,5 mmol/L) | 50-145 mg/dl (2,7-8,0 mmol/L) |
Prawidłowa wartość | 180 mg/dl (10 mmol/L) | 60 mg/dl (3,3 mmol/L) | 100 mg/dl (5,5 mmol/L) | 150 mg/dl (8,3 mmol/L) |
Górna wartość graniczna | 190-200 mg/dl (10,5-11,1 mmol/L) | 61-75 mg/dl (3,3-4,1 mmol/L) | 110-130 mg/dl (6,1-7,2 mmol/L) | 160-199 mg/dl (8,8-11 mmol/L) |
Zbyt wysoki poziom | Ponad 200 mg/dl (>11,1 mmol/L) | Ponad 75 mg/dl (>4,1 mmol/L) | Ponad 130 mg/dl (>7,2 mmol/L) | Ponad 200 mg/dl (>11 mmol/L) |
Analiza wyników oparta jest na ustalonych normach, które określają, jaka powinna być zależność między dobrym i złym cholesterolem oraz jaką wartość wyrażoną w mg/dl powinny zawierać cholesterol, oraz trójglicerydy. Na cholesterol całkowity składają się HDL, LDL oraz trójglicerydy. Ich łączna wartość nie powinna przekraczać 200 mg/dl. 10
Pierwsze badanie określające poziom cholesterolu powinno być przeprowadzone po upływie 20 roku życia. W przypadku dzieci i nastolatków wyniki powinny być wykonane jeśli dziecko ma zbyt mało ruchu, nieprawidłowo się odżywia lub istnieje podejrzenie występowania schorzeń serca. Jeżeli wyniki są prawidłowe, to powinny być powtarzane co 5 lat w ramach profilaktyki. Natomiast u osób, które ukończyły 50 lat, zalecane jest powtarzanie wyników co rok. Warto pamiętać, że wraz z wiekiem zwiększa się prawdopodobieństwo występowania chorób krwi oraz układu krążenia. 11
Objawy wysokiego cholesterolu
Gdy mamy wysoki cholesterol, objawy zazwyczaj nie są widoczne na pierwszy rzut oka. Reakcja organizmu na zawyżone lipoproteiny często jest zauważalna dopiero wtedy, gdy stan zdrowia wskazuje na poważne powikłania wynikające z podwyższonego cholesterolu, takie jak zaburzenia pracy serca czy miażdżyca.
Istnieją jednak symptomy, które mogą wskazywać na pojawienie się problemów powiązanych z zawyżonym cholesterolem. Ich występowanie powinno skłonić do wykonania lipidogramu, aby potwierdzić lub wykluczyć przypuszczenia odnośnie stanu zdrowia. Do takich symptomów zaliczyć można:
- Ból w klatce piersiowej nie powinien być ignorowany, ponieważ gdy jest nagły, może zwiastować wystąpienie zawału serca. Osoby z podwyższonym cholesterolem skarżą się również na sporadycznie występujące kłucie w klatce piersiowej. Ma to związek z utrudnionym przez nadmiar złego cholesterolu w tętnicach, krążeniem krwi w organizmie. 12
- Silne zmęczenie po nawet niewielkim wysiłku może być sygnałem ostrzegawczym i wiązać się z wysokim cholesterolem LDL w organizmie. Dodatkowe objawy, które mogą być połączone ze zmęczeniem to duszność oraz nadmierna senność. 13
- Drętwienie kończyn to kolejny objaw powiązany z zaburzonym krążeniem krwi w organizmie.14 Zmniejszone naczynia zmniejszają jej przepływ co wywołuje mrowienie oraz drętwienie rąk i nóg.
- Wysokie ciśnienie to objaw często towarzyszący podwyższonemu cholesterolowi. Wynika to z faktu, że zbierający się w tętnicach zły cholesterol LDL utwardza i zwęża tętnice, przez co serce musi się znacznie bardziej obciążać, żeby przepompować przez nie krew. 15
- Szaro-białe kręgi w oczach, zwane łukiem rogówki. Zmiana w oku powiązana jest z zaburzeniem metabolizmu lipidów i najczęściej ukazuje się u osób, u których hipercholesterolemia ma podłoże dziedziczne. 16
Co powoduje wysoki cholesterol? Przyczyny i czynniki ryzyka
Przyczyny zbyt wysokiego cholesterolu mogą być różne. Na występowanie niektórych z nich nie mamy wpływu, ponieważ mają one podłoże genetyczne. Jednak znaczną część tych czynników możemy wyeliminować poprzez zmianę stylu życia. Wprowadzenie odpowiedniej diety, unikanie używek i wprowadzenie do codziennego funkcjonowania aktywności fizycznej mogą zmniejszyć ryzyko wysokiego poziomu cholesterolu lub przyczynić się do unormowania poziomu lipoprotein w organizmie. Do najczęstszych przyczyn zaburzonego poziomu cholesterolu zaliczyć można czynniki takie jak:
- Hipercholesterolemia, choroba najczęściej mająca podłoże genetyczne i występująca w rodzinie z pokolenia na pokolenie. Znacznie podwyższony cholesterol wynika w jej przypadku z tego, że organizm nie jest w stanie usuwać złego cholesterolu LDL, przez co jego nadmiar gromadzi się stale we krwi. 17
- Cukrzyca wiąże się ze zbyt wysokim poziomem glukozy we krwi, co bezpośrednio wpływa na zaburzony profil lipidowy oraz na nadmiar cholesterolu całkowitego. 18
- Niewłaściwa dieta, składająca się ze zbyt dużej ilości tłuszczy pochodzenia zwierzęcego oraz trans, przyczynia się do gromadzenia nadmiaru cholesterolu LDL oraz trójglicerydów w obrębie tętnic. 19
- Brak aktywności fizycznej wpływa na zaburzony metabolizm organizmu, co prowadzi do zmniejszonego krążenia krwi, a w efekcie do podwyższenia złego cholesterolu LDL i zaniżenia dobrego HDL. 20, 21
- Palenie papierosów wiąże się z wprowadzaniem do organizmu toksycznych substancji takich jak wolne rodniki tlenowe i nikotyna. Substancje te wywołują uszkodzenie naczyń krwionośnych oraz przekroczenie normy cholesterolu. 22
- Nadmierne spożywanie alkoholu przyczynia się do wprowadzania do organizmu trójglicerydów, których nadmiar przyczynia się do wzrosty cholesterolu całkowitego. Zbyt częste picie prowadzi również do zaburzeń wagi, w tym otyłości, która powiązana jest z przekroczoną normą cholesterolu we krwi. 23
Czynniki ryzyka
Poza przyczynami mającymi bezpośredni wpływ na wysoki cholesterol LDL, istnieją czynniki, które mogą, ale nie muszą zwiększać prawdopodobieństwo chorób układu krążenia i innych schorzeń powiązanych z nadmierną ilości lipoprotein we krwi. Zaliczają się do nich między innymi:
- Płeć, badania pokazują, że u kobiet po menopauzie znacznie wzrasta zły cholesterol LDL, co przyczynia się do zwiększonego ryzyka występowania chorób serca. 24
- Wiek również ma wpływ na poziom cholesterolu we krwi. Zazwyczaj jego poziom wzrasta u mężczyzn po 45 roku życia oraz u kobiet po przekroczeniu 55 lat. 25
- Ciąża przyczynia się do naturalnego wzrostu cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi. Dzieje się tak, ponieważ utrzymanie wzrostu i rozwoju dziecka wymaga nasilonego przepływu składników odżywczych w organizmie. 26
- Występowanie wysokiego cholesterolu we krwi wśród najbliższej rodziny również zwiększa ryzyko wystąpienia tego typu dolegliwości. Osoby, których rodzice lub dziadkowie obciążeni byli zbyt wysokim cholesterolem powinny mieć zbadany jego poziom już w dzieciństwie. 27
Jak obniżyć cholesterol? Co pomoże zbić podwyższony poziom cholesterolu?
Zastanawiając się jak zbić cholesterol, należy wziąć pod uwagę w jakim stopniu jest on podwyższony. Jeżeli jego poziom delikatnie przekracza normę, warto wyeliminować z codziennego funkcjonowania nawyki, które niekorzystnie wpływają na ilość lipidów we krwi. Jej znaczne przekroczenie, może wymagać zastosowania specjalnie do tego przeznaczonych środków leczniczych. W zależności od poziomu cholesterolu, można spróbować naturalnych metod, zmiany diety lub farmakoterapii.
Zmiana codziennych nawyków
Codzienne, zdrowe nawyki stanowią podstawę dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, w tym dla odpowiedniej wartości cholesterolu we krwi. Rezygnacja ze szkodliwych przyzwyczajeń i zastąpienie ich nawykami korzystnie wpływającymi na poziom cholesterolu pozwoli zniwelować ewentualne powikłania i zmniejszyć ryzyko chorób serca. Aby osiągnąć prawidłowy cholesterol, warto zadbać o:
- Ograniczenie nałogów, w tym nadmiernej ilości alkoholu oraz papierosów, przyczyniających się do zwiększonego poziomu cholesterolu LDL, co prowadzi do nasilonego ryzyka chorób serca i zaburzeń w obrębie układu krążenia.
- Regularne ćwiczenia fizycznie, korzystnie wpływające nie tylko na poziom cholesterolu, ale również na metabolizm, krążenie krwi oraz utrzymanie prawidłowej wagi.
- Unikanie stresu w codziennym życiu, przyczyniającego się do zaburzonego funkcjonowania gospodarki lipidowej, w tym układu krążenia oraz serca. 28
Dieta i poprawa jadłospisu
Warto pamiętać, że to co wprowadzamy do organizmu w postaci pożywienia wpływa na nasz cholesterol. Niezdrowa dieta przyczynia się do wysokiej ilości kwasów żółciowych oraz zaburzonej pracy układu sercowo-naczyniowego. Aby obniżyć poziom cholesterolu, należy przeanalizować sposób w jaki się odżywiamy oraz wprowadzić do diety składniki korzystnie działające na organizm i wyeliminować te o działaniu negatywnym.29
Dieta na cholesterol powinna być bogata w witaminy oraz statyny naturalne, które blokują zamianę dobrego cholesterolu HDL w zły LDL. Produkty spożywcze, które są szczególnie zalecane, w przypadku, gdy mamy wysoki cholesterol to:
- Warzywa, między innymi marchew i bakłażan,
- Owoce, szczególnie zalecane przy wysokim cholesterolu są jagody i winogrona,
- Tłuszcze pochodzenia roślinnego, takie jak oliwa z oliwek i margaryna,
- Orzechy, szczególnie orzechy nerkowca oraz brazylijskie,
- Nasiona, takie jak babka płesznik i siemię lniane,
- Ryby, a w szczególności makrela i łosoś.
Wśród produktów zwiększających poziom złego cholesterolu, wyróżnić można tłuszcze zwierzęce oraz tłuszcze trans. Innymi często pomijanymi elementami diety, które warto wyeliminować są sól, nadmiernie stosowana w wielu kuchniach oraz kupne słodycze i przekąski takie jak ciastka, cukierki czy chipsy. Zmiana diety może przyczynić się do prawidłowego funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego oraz wspomóc regulację poziomu cholesterolu.
Leki na cholesterol
Jeśli zmiana diety, aktywność fizyczna oraz domowe leczenie nie przyniosą porządanych rezultatów, to konieczne może okazać się wprowadzenie przez lekarza farmakoterapii. Leki na obniżenie cholesterolu będą dobrane w zależności od stopnia jego natężenia i ewentualnych chorób towarzyszących. Mogą to być między innymi: 30
- Statyny syntetyczne, wśród nich Lowasterol, Atoris oraz Atorvastatin.
- Vasosan, zawierający cholestaryminę, żywicę jonowymienną, która wiąże kwasy żółciowe.
- Ezetymibe Apotex, blokujący wchłanianie cholesterolu HDL i LDL przez jelita.
- Repatha, zawierający ewolokumab lek do wstrzykiwania.
Naturalne preparaty
Osoby, które chcą obniżyć cholesterol, przekraczający normę w niewielkim stopniu, mogą wypróbować naturalne preparaty i suplementy o leczniczym działaniu. Składniki zawarte w tego typu produktach często cechują się korzystnym dla zdrowia działaniem i skutecznie obniżają wysoki poziom cholesterolu. Wśród dostępnych na rynku preparatów, warto zwrócić uwagę na te, które zawierają składniki takie jak:
- Polikosanol jest mieszaniną naturalnych alkoholi tłuszczowych. Jego źródłem są oleje roślinne oraz wosk pszczeli. Substancja ta pomaga obniżyć wysoki poziom cholesterolu LDL przy jednoczesnym podwyższeniu frakcji HDL. Procesy te mają miejsce dzięki zapobieganiu gromadzenia się lipoprotein w tętnicach. 31
- Ekstrakt z czosnku wykazuje działanie antybakteryjne oraz przeciwzapalne. Ze względu na fakt, że w jego składzie występują między innymi korzystne dla układu krążenia flawonoidy oraz aminokwasy, to jego regularna suplementacja skutecznie obniża lipoproteiny z frakcji LDL, cholesterol całkowity w osoczu a także nadmiar trójglicerydów. 32
- Bergamotka – to cytrus obniżający ilość złego cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi. Występujące w jej miąższu polifenole oraz statyny naturalne skutecznie wspierają system obronny gospodarki lipidowej. 33
- Głóg – tabletki zawierające ten składnik wspierają układ sercowo-naczyniowy oraz pomagają obniżyć cholesterol LDL we krwi. Zawarte w głogu flawonoidy wzmacniają również naczynia krwionośne co zapobiega występowaniu powikłań spowodowanych nadmiarem cholesterolu, w tym miażdżycy. 34
- Traganek – to adaptogen, korzystnie działający na nasz układ odpornościowy oraz wykazujący właściwości kardioochronne. Zawarte w jego korzeniu flawonoidy oraz glikozydy przyczyniają się do przywrócenia normy cholesterolu w organizmie. 35
- Czerwony ryż drożdżowy – stosowany jest od wieków w medycynie chińskiej. Występuje najczęściej w formie ekstraktu, zawierającego monakolinę k, stanowiącą alternatywne rozwiązania dla statyn syntetycznych. Składnik ten korzystnie wpływa na cholesterol HDL, jednocześnie obniżając nadmiar złego cholesterolu i wspierając pracę serca. 36
- Berberyna to substancja pobierana z kory, liści oraz łodyg niektórych roślin. Jej regularne zażywanie pomaga zbić podwyższony cholesterol LDL. Proces ten ma miejsce, ze względu na fakt, że berberyna wspomaga transport cholesterolu do wątroby (do komórek w jej obrębie), skąd następnie jest od wydalany z organizmu. 37
- Wyciąg z karczocha wspomaga trawienie tłuszczy pochodzenia zwierzęcego. Przyczynia się to do redukcji poziomu lipidów, co bezpośrednio wspomaga norowanie się poziomu cholesterolu we krwi. Proces ten prowadzi również do zmniejszonego ryzyka występowania chorób serca i układu krążenia. 38
- Sterole i stanole roślinne to związki występujące naturalnie w orzechach, olejach roślinnych i warzywach strączkowych. Wykazują działanie lecznicze w przypadku zaburzeń lipidowych, a także zmniejszają wchłanianie cholesterolu do jelita cienkiego. Ich regularne spożywanie może wpłynąć korzystnie na całkowitą wartość cholesterolu. 39
Preparaty oraz suplementy zawierające powyższe składniki wykazują skuteczne działanie w walce z podwyższonym cholesterolem. Warto jednak pamiętać, że aby leczenie z ich pomocą mogło okazać się skuteczne, należy połączyć je z odpowiednią dietą, uprawianiem sportu oraz codziennym dbaniem o stan swojego zdrowia. Po wprowadzeniu tych zasad w życie, kolejne badanie poziomu cholesterolu powinno wiązać się z lepszymi wynikami.
Powikłania nieleczenia wysokiego cholesterolu
Podwyższony cholesterol całkowity może nieść ze sobą szereg powikłań zdrowotnych, w tym ryzyko chorób oraz zaburzeń występujących w obrębie układu sercowo-naczyniowego. Gromadzenie się nadmiaru cholesterolu oraz innych złogów w obrębie tętnic skutkuje zaburzonym przepływem krwi, oraz może prowadzić do powikłań takich jak:40
- Miażdżyca, spowodowana odkładaniem blaszek miażdżycowych w tętnicy. Choroba wiąże się z licznymi objawami takimi jak zaburzenia równowagi, nadciśnienie oraz skurcze i bóle kończyn.
- Zawał serca, który powstaje na skutek zablokowanego przepływu krwi. Pojawienie się zawału stanowi bezpośrednie zagrożenie życia, dlatego nie należy ignorować silnego i nagłego bólu w klatce piersiowej.
- Udar mózgu, wiążący się z zaburzonym przepływem krwi do mózgu. Objawy mogące wskazywać na pojawienie się udaru mózgu to między innymi niedowład kończyn oraz innych części ciała, bardzo silny ból głowy oraz zaburzenia widzenia.
Podsumowanie
Podwyższony cholesterol może być przyczyną wielu chorób. Regularne badania krwi oraz zadbanie o zdrowy styl życia mogą zmniejszyć ryzyko występowania w przyszłości zaburzeń pracy serca oraz układu krążenia. Wdrożenie odpowiedniej terapii pozwoli zminimalizować nieprzyjemne dolegliwości powiązane z zaburzoną ilością cholesterolu we krwi. W przypadku wątpliwości co do stanu naszego zdrowia warto się przebadać i skonsultować swoje obawy ze specjalistą.
Kliknięcie rozwinie listę źródeł wykorzystanych w artykule- http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2018/375.pdf
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6682969/
- https://academic.oup.com/eurjpc/article/18/2/287/5932242?login=true
- http://osp.mans.edu.eg/medbiochem_mi/cources/biochemistry/1st_year_dentistry/Basic_chemistry/lipid_chemistry/Files/Lecture_03.pdf
- https://scholarworks.wmich.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1961&context=masters_theses
- http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.517.9858&rep=rep1&type=pdf
- https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0167527320335579
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27819772/
- https://www.academia.edu/192450/HOME_CHOLESTEROL_TEST_KITS_HELPFUL_OR_HARMFUL
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK542294/
- https://bjgp.org/content/61/583/e81
- https://www.nhlbi.nih.gov/health-topics/blood-cholesterol
- https://jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/fullarticle/1183454
- https://www.hindawi.com/journals/isrn/2014/579242/
- https://journals.lww.com/jhypertension/Abstract/2011/02000/Relationship_of_dietary_cholesterol_to_blood.9.aspx
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4439653/
- https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/244388/idzior-walus_et-al_autosomalna_dominuj%C4%85ca_hipercholesterolemia_2009.pdf?sequence=1&isAllowed=y
- https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/244981/idzior-walus_walus-miarka_stosowanie_algorytmow_w_leczeniu_2009.pdf?sequence=1&isAllowed=y
- https://psw.kwidzyn.edu.pl/images/ogloszenia-dziekanatu/zywienie-w-zaburzeniach-lipidowych.pdf
- https://lipidworld.biomedcentral.com/articles/10.1186/1476-511X-2-3
- http://www.umed.edu.pl/geriatria/pdf/Zalecenia_dotyczace_aktywnosci_ruchowej_w_profilaktyce_chorob_ukladu_krazenia.pdf
- http://www.przeglad.amp.edu.pl/uploads/2017/2/220_2_51_2017.pdf
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6164820/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24292300/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3660125/
- https://www.researchgate.net/publication/274057451_Cholesterol_in_pregnancy_A_review_of_knowns_and_unknowns
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25993767/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1558435/
- https://www.ahajournals.org/doi/full/10.1161/CIR.0000000000000743
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27809434/
- https://care.diabetesjournals.org/content/18/3/393.short
- https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0955286304000403
- https://www.oatext.com/clinical-application-of-bergamot-citrus-bergamia-for-reducing-high-cholesterol-and-cardiovascular-disease-markers.php
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3249900/
- https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.1013.1354&rep=rep1&type=pdf
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6822657/
- https://www.researchgate.net/publication/8188739_Berberine_is_a_Novel_Cholesterol-Lowering_Drug_Working_Through_a_Unique_Mechanism_Distinct_from_Stains
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28609140/
- https://www.nature.com/articles/1600728
- https://www.who.int/publications/cra/chapters/volume1/0391-0496.pdf